De Rijksambtenaar bevindt zich in het oog van een storm die wordt veroorzaakt door een botsing van krachten. Aan de ene kant vergroot digitalisering politieke complexiteit, aan de andere kant wordt de roep luider om radicale transparantie. Tussen die bewegingen bevindt zich de buigzame ambtenaar. Welke vaardigheden moet die de komende 10 jaar ontwikkelen om niet te knakken onder het natuurgeweld?
Door Karina Meerman.
Politici moeten steeds meer weten over technologie, omdat veel ontwikkelingen in onze samenleving worden gedreven door digitalisering. Denk bijvoorbeeld aan de consequenties van AirBnB voor de beschikbare woonruimte en sociale cohesie in de grote steden of die van Uber op het taxibedrijf. De rol van platforms en inzet van algoritmes maken het voor politici steeds moeilijker om de nodige dossierkennis te vergaren voor het maken van passende wetgeving. Voor het vergaren van de benodigde kennis moeten de traditionele verticale organisatiestructuren worden doorbroken en meer horizontaal worden samengewerkt.
"Wat nodig is, is dat we écht contact kunnen maken over het probleem, in plaats van eerst alles te doordenken en dan pas te communiceren bij de oplossing.”
Verborgen versus openbaar
Politiek wordt dus steeds complexer omdat meer kennis nodig is en die moet opgehaald worden bij andere partijen dan met wie politici gewend zijn samen te werken. Dat is slechts een factor in de storm, een andere is de wens tot radicale transparantie. De overheid heeft daar zelf grote ambities in. De gedachte achter het actief openbaar maken van informatie is dat toezichthouders, bestuurders, het parlement, inwoners en bedrijven de overheid dan kunnen controleren. Openheid als versterker van de democratie. Door informatie te delen wordt de overheid niet alleen transparanter, maar ook responsiever. Dat is de gedachte.
Het besef groeit ook dat algoritmes vooroordelen bevatten die bij ongecontroleerde inzet, verstrekkende consequenties kunnen hebben. Ook op dat gebied wordt de roep om transparantie luider. Algoritmes zijn vaak ‘black boxes’, bijvoorbeeld omdat ze worden ingekocht van derden. Een belangrijk punt van aandacht voor een samenleving die op machine-learning wil gaan vertrouwen voor bijvoorbeeld onderwijsadvies, kredietverstrekking en rechtspraak.
De ambtenaar
Grote ontwikkelingen, met in het midden van al die turbulentie de ambtenaar, die zich staande probeert te houden. Hoe voorkomt hij dat hij speelbal wordt van de krachten om hem heen? Wat kan hij doen om zich niet te verliezen in dit conflict? Guido Rijnja is communicatieadviseur bij de Rijksvoorlichtingsdienst. Hij promoveerde in 2012 op de ambtelijke omgang met kritiek. Volgens hem is de sleutel het contact met de mensen voor wie ambtenaren het werk doen. “Mensen communiceren altijd. Het spannende is dat we ons hier niet altijd zo van bewust zijn. Terwijl dat juist voor ambtenaren zo relevant is: ze houden van problemen en willen die vooral oplossen. Waar ze ook werken in de overheid en op welk niveau, wat houden ze van puzzelen. En ze hebben ook met complexe zaken te maken. Wat nodig is, is dat we écht contact kunnen maken over het probleem, in plaats van eerst alles te doordenken en dan pas te communiceren bij de oplossing.” Wat Rijnja adviseert om de focus te behouden bij complexe vraagstukken is het stellen van de juiste vragen. En het organiseren van terugkoppeling, zodat iedereen zeker weet dat ze gehoord zijn. Wat zijn de juiste vragen? Rijnja: “Wie doen er toe, en waar verlangen ze naar? Dat is eigenlijk het begin van alles”. Hij noemt het actief op zoek gaan naar contact over problemen Dilemmalogica. “Mijn mensbeeld is dat iedereen begrepen wil worden en anderen wil begrijpen. Wat me zo intrigeert is dat we dat eigenlijk wel weten, maar er steeds aan herinnerd willen worden.” Rijnja haalde uit zijn studie naar het omgaan met weerstand naar voren hoe veel je leert van geïnteresseerd doorvragen bij problemen. “Dan kom je er bijvoorbeeld achter dat mensen niet tegen klimaatmaatregelen zijn, maar moeite hebben met het effect van de maatregelen op het landschap. De kunst is goed luisteren naar wat mensen bezighoudt.”
De begripvolle ambtenaar
Maike Klip is digitaal strateeg bij DUO. Zij deed onderzoek naar de doelgroep die ertoe doet voor de uitvoeringsorganisatie: studenten. Zij vroeg zich af of “DUO en studenten wel in een gezonde relatie zitten” en onderzocht dat samen met de doelgroep. Op haar researchblog KlipKlaar geeft zij volledige openbaarheid over haar onderzoeksprojecten, de processen, de gesprekken met mensen, de resultaten. DUO heeft wel even moeten wennen aan die manier van werken, vertelt Klip, die haar hele volwassen leven gewend is alles online te delen. “Voor mij is het zo logisch, ik ben verrast dat mensen daar verrast over zijn.”
Zij deed hetzelfde voor het project De Begripvolle Ambtenaar. Samen met ambtenaren in de uitvoering, ging zij op zoek naar waarom zij niet kunnen voldoen aan de waarden van een begripvolle digitale overheid. Klip sprak met DUO-medewerkers over werk en begrip en filmde het hele proces. “We maakten samen een foto hoe degene is als begripvolle ambtenaar. Dat betekende een reflectie in het moment en een zoektocht naar wat begrip dan is. Sommige collega’s kozen er juist voor om in het donker of in twijfel gefotografeerd te worden, omdat ze ermee worstelden. Zo open en eerlijk zijn, dat is kwetsbaarheid en jezelf laten zien,”zegt Klip, die het woord kwetsbaar als heel positief ervaart.
Dergelijke flexibiliteit wordt een belangrijke eis omdat de ontwikkelingen zo snel gaan. Maar hoe ver kan een mens meebuigen?
De Buigzame ambtenaar
Future Lab definieerde de Buigzame ambtenaar als een van de onderstromen die in 2030 naar de oppervlakte komen. Buigzaam moet hier gelezen worden in de betekenis van het riet in de wind, dat meebeweegt met de storm. Dergelijke flexibiliteit wordt een belangrijke eis omdat de ontwikkelingen zo snel gaan. Maar hoe ver kan een mens meebuigen? En kan iedereen alles leren? Hoe voorkomt ‘de ambtenaar’ dat hij en zijn werk losgeslagen raken door de storm? Digitale vaardigheden zijn niet de belangrijkste, zeggen zowel Klip als Rijnja. Het is aan de mens om te dat in te brengen wat technologische intelligentie ontbeert: creativiteit, compassie, empathie, moraliteit en politieke sensitiviteit. “Nieuwsgierigheid, inlevingsvermogen en een open blik,” vult Klip aan. “Wanneer we praten over de menselijke maat dan gaat het om het begrijpen van de burgers. Dat ligt niet bij de individuele ambtenaar, dat moet voor iedereen logisch worden.” Rijnja brengt het goede nieuws dat iedereen kan leren om vragen te stellen, maar hij adviseert zowel de ambtenaar als diens leidinggevende om dat te organiseren. “De mens leert het beste achteraf, door ervaring en intervisie. Luister naar degene die er toe doen en naar elkaar. Vraag mensen: ‘wat heb je nodig?’”
