Nog nooit was het zo eenvoudig om informatie te publiceren. Dankzij internet is iedereen journalist en iedereen uitgever. Uniek aan ons tijdsgewricht is dat verspreiding van (des)informatie online wordt opgejaagd door algoritmes die zijn ontworpen om zo veel mogelijk geld te genereren voor platformen en hun adverteerders. Ophef als verdienmodel. Hoe weten we dan nog wat waarheid is? En waarom is dat belangrijk?
Door Karina Meerman.
Waarheidsvinding is het proces om waarheid te achterhalen, maar wat is waarheid? De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) onderscheidt in zijn advies ‘Zoeken naar waarheid’ twee dimensies: waarheid als werkelijkheid en waarheid als wenselijkheid. In het eerste geval is de waarheid een weerspiegeling van of correcte weergave van de werkelijkheid, in het tweede geval is waarheid iets dat overeenstemt met een gewenste werkelijkheid. Het advies gaat vooral over de eerste dimensie van waarheid.
Het lastige is dat wat werkelijkheid is door mensen verschillend wordt geïnterpreteerd. Wij dragen allemaal een eigen bril waardoor we de wereld bezien. Het afgelopen ‘coronajaar’ heeft dat goed duidelijk gemaakt. Waar de ene groep de maatregelen als noodzakelijk ziet om het aantal besmettingen terug te dringen, beschouwt een andere covid-19 als een verzinsel. En een derde groep gelooft dat we mondiaal slachtoffer zijn van een samenzwering van superrijken, die het virus hebben gemaakt en ons nu willen vaccineren met technologie om zo controle te krijgen over onze gedachten. Alsof Facebook dat niet in zijn eentje afkan.
Het advies van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) is geschreven in opdracht van de minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Zij vroeg de ROB de kansen en risico’s van digitalisering in beeld te brengen. In het advies Zoeken naar Waarheid (2019) probeert de (ROB) de invloed van digitalisering op het functioneren van onze democratie te duiden. Zoeken naar waarheidsvinding, over waarheidsvinding in de democratie in het digitale tijdperk door de Raad voor het Openbaar Bestuur.
Macht weerspreken
Jasper Zuure is senior adviseur bij de ROB en medeauteur van het advies, dat in 2019 werd geschreven in opdracht van minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Zij vroeg de ROB de kansen en risico’s van digitalisering in beeld te brengen. Over de relatie tussen waarheid en democratie zegt Zuure: “In een goed functionerende democratie kunnen mensen de waarheidsclaims van hun machthebbers weerspreken: ‘Speaking truth to power’. Dat vinden we al decennia belangrijk. Het weerspreken van de waarheid lijkt in onze tijd echter te zijn doorgeslagen naar de overtuiging dat er geen waarheid is en het daarom geen zin heeft om over waarheid te praten. Dit kan leiden tot de opkomst van politici die het niet zo nauw nemen met de waarheid en zelfs verzinsels verspreiden.”
"Niemand is immuun voor nepnieuws en desinformatie, hoe kritisch we ook zijn op onszelf. Hoe voorkomen we dat we online verdwalen?"
Desinformatie
Het mooie aan een democratische samenleving is dat er ruimte is voor alle interpretaties van de waarheid om zich te laten horen. Het nadeel van ophef als verdienmodel is dat degene die het luidst schreeuwen het hardst worden gehoord. Door digitalisering verspreiden informatie en desinformatie zich als een lopend vuurtje, zeker wanneer het gericht wordt verspreid door middel van microtargeting. Dit is het verschijnsel dat platforms op basis van ons profiel alleen die informatie laat zien die zij denken dat we willen zien. Vergelijk bijvoorbeeld de aanbevelingen van Netflix thuis versus Netflix op een hotelkamer. Wat ook snel gaat is het delen van (des)informatie binnen echokamers, de plekken waar iedereen het met elkaar eens is. (Des)informatie kan ook worden gebruikt om anderen aan de digitale schandpaal te nagelen: wie niet voor ons is, is tegen ons. Zo kan digitalisering leiden tot desintegratie, het ontstaan van parallelle werelden die niet meer met elkaar verbonden kunnen worden. En tot slot tot despotisme, waarbij burgers zonder dat zij het weten beïnvloed worden door bedrijven of (buitenlandse) politici en machthebbers niet meer kunnen of durven weerspreken. Deze laatste beproeving, zoals het advies deze drie ontwikkelingen noemt, wordt dit jaar door de ROB uitgewerkt in een rapport over sturen met data dat dit voorjaar verschijnt.
Spreeuwenwolken
Niemand is immuun voor nepnieuws en desinformatie, hoe kritisch we ook zijn op onszelf. Hoe voorkomen we dat we online verdwalen? Het is altijd goed de bron te controleren, maar dan nog zijn “sommige feiten waarschijnlijker dan andere”, aldus Zuure. “Feiten uit de wetenschap zijn vaak harder of robuuster, omdat in goede wetenschap tegenspraak wordt georganiseerd en feiten toetsbaar zijn. Maar ook wetenschappelijke feiten kunnen worden bijgesteld door voortschrijdend inzicht. De waarheid is bovendien niet precies vast te pinnen, omdat zij aan verandering onderhevig kan zijn. Maar we kunnen de waarheid wel proberen te benaderen.” Zuure roept het beeld op van spreeuwenwolken, die grote zwermen vogels die voortdurend in beweging zijn en figuren vormen in de lucht. “Net als deze zwerm cirkelen we om de waarheid heen.”
“Juist informatiespecialisten zijn op de hoogte hoe om te gaan met (des)informatie.”
De context
Hij vult aan dat de context waarin mensen op zoek gaan naar informatie ook belangrijk is, omdat die bepaalt wat mensen wel of niet te zien krijgen. “Zitten mensen in een filterbubbel die voorsorteert welke informatie bij hun profiel past? Zitten ze in echokamer waar ze geluiden opzoeken die elkaar versterken? Die context wordt in toenemende mate vormgegeven door de technologiebedrijven, die hebben enorm veel invloed en macht daarop.” Gevraagd of de overheid ook niet in een soort echokamer is, bijvoorbeeld van beleid, dan moet Zuure even nadenken. Hij laat het woord ‘diplomademocratie’ vallen. “Bij beleid werken vooral hoogopgeleide mensen, zoals in veel afdelingen binnen de overheid. Die zijn geen afspiegeling van de bevolking. Ook zij moeten hun eigen tegenspraak organiseren om erachter te komen wat hun blinde vlekken zijn, hoe daarmee om te gaan of te compenseren.” Misschien ligt daar een mooie taak voor IV-professionals, mijmert Zuure. “Juist informatiespecialisten zijn op de hoogte hoe om te gaan met (des)informatie.”
